Uluslararası İslami Bankacılık Kuruluşları ve Türkiye’nin Rolü

Türkiye Katılım ekonomisi ve finansı sektöründe üzerine düşen görevi yerine getirmeye devam ediyor. Cumhurbaşkanlığı Katılım Finans Strateji Belgesinin[i] emek verilerek özverili çalışmalarla oluşturulmasının ardından hız kazanan katılım çalışmaları farklı etkinliklerle sürdürülebilirliğe katkı sağlıyor.

Titizlikle ortaya konulan Katılım Finans Strateji Belgesi İstanbul Finans Merkezi projesinin sağlıklı bir şekilde istenilen hedeflere ulaşabilmesi için bir yol haritası niteliğindedir. Katılım finans ile yeni finansal mimarinin oluşmasında İstanbul Finans Merkezi’nin önemli görevleri olduğu biliniyor. Türkiye’nin bu sektörde ciddi rol alabilmesi için kapsamlı bir şekilde ekosistemini oluşturup merkez ülke konumuna gelmemesi için hiçbir neden yoktur. Yeter ki bunun bilincinde olan sorumluluk sahibi insani değerler harekete geçirilebilsin.

Katılım finans sisteminin Türkiye’nin ekonomik kalkınmasına önemli katkılarının olacağı bu belgede dört madde halinde değerlendirilmişti. Krediye dayalı finansman payının azaltılması; Risk-paylaşımına dayalı kamu finansmanına geçiş sağlanması; Özel sektör tasarruflarının artırılması; Sosyal finans destekli kapsayıcı büyümenin gerçekleştirilmesi olarak özetlenebilir.

Türkiye Cumhurbaşkanlığı Finans Ofisi (CBFO) ve Türkiye Katılım Bankaları Birliği’nin (TKBB) inisiyatifleriyle katılım finans alanında ülkemizde çeşitli kamu kurumlarının ve katılım finans kuruluşlarının da üyesi olduğu Malezya merkezli İslami Finansal Hizmetler Kurulu (Islamic Financial Services Board’un, IFSB) da katkılarıyla “Strengthening Ties Between the IFSB and the Participation Financial System in Türkiye” isimli 18-20 Kasım tarihleri arasında çok faydalı uluslararası bir forum gerçekleştirildi.

Malezya merkezli bir uluslararası İslami bankacılık kuruluşu olan IFSB dünyada 188 üyesi, 81 düzenleyici ve denetleyici otoritesi, 10 uluslararası hükümetler arası kuruluş ve 97 piyasa oyuncusu olan finans kuruluşları, profesyonel firmalar, endüstri dernekleri ve borsalar ile sahada önemli hizmetler vermektedir. Kuala Lumpur’da tesis edilen standart belirleme organı 3 Kasım 2002'de resmen açılmış ve 10 Mart 2003'te faaliyete geçmişti.

Hizmet sahası bankacılık, sermaye piyasası ve sigortacılığını da kapsayacak şekilde geniş bir şekilde tanımlanan İslami finansal hizmetler sektörünün sağlamlığını ve istikrarını sürdürme konusunda çıkarı olan düzenleyici ve denetleyici kurumları da içerecek şekilde hizmetini sürdürmektedir. Yüklenmiş olduğu misyonu başarı ile sürdürebilmesi için İslami ilkelerle uyumlu yeni uluslararası standartlar geliştirmek, eğer mümkünse, mevcut standartları şer’i usullere uyarlayarak ihtiyatlı ve şeffaf bir politika izlemektedir. Bunlara ilaveten bu otorite İslami finansal hizmetler sektörünün gelişimini teşvik etmekte ve bunların benimsenmesi için gerekli tavsiyelerde bulunmaktadır.[ii]

Bugüne kadar 32 standart yayınlayan IFSB'ye Türkiye’den Albaraka Türk, BDDK, BİST, SPK, TCMB, Kuveyt Türk, Hazine Müsteşarlığı, Türkiye Finans, Ziraat Katılım ve TSPB bu kurumun üyesidir.

Biraz önce bahsettiğim Türkiye'de IFSB ile Katılım Finans Sistemi Arasındaki bağların güçlendirilmesine yönelik yapılan foruma Malezya’nın yanında yurt dışından önemli kurum temsilcilerinin çok kıymetli konuşmalarını dinledik. IFSB’nin görev ve faaliyetleri, küresel İslami finansa ilişkin yapısal sorunlar ve çözüm önerileri, IFSB ile ülkemizdeki ilgili kamu kurumları arasındaki mevcut ilişkilerin durumu ve geleceğe yönelik iş birliği imkanları gibi konularda yol gösterici birliktelik gerçekleştirildi.

Türkiye’den beklentilerinin çok olduğunu hem sunumlarında hem de kahve arası muhabbetlerimizde özellikle vurgulamaları üzerimizdeki sorumluluğu göstermesi bakımından önemliydi. Türkiye’nin üç kıtanın ortasında olması coğrafi avantaj bakımından zaten doğal bir süreçle önde olmamızı sağlıyordu. 3,38 trilyon dolar olan İslami finans varlıklarının yönetilmesinin merkezi neden Türkiye olmasın?

Bu sorunun cevabının bu saha ile ilgilenenlerin daha çok strateji geliştirmelerine, başta devletimizin ve millet olarak bu sahaya daha fazla yönelmemizde gizli olduğu bilinmelidir. İslami bankacılık payının %70leri, İslami sermaye piyasalarının %29 olduğu bu piyasada sigorta endüstrisinin sadece %1 olması oldukça düşündürücüdür.

Forumun ikinci gününe Malezya Finansal Planlama Konseyi (Malaysian Financial Planning Council, MFPC) ve Kredi Danışmanlık ve Borç Yönetimi Ajansı (The Credit Counselling and Debt Management Agency, AKPK) de davet edilmiş, CBFO ve TKBB ile birlikte güzel bir program daha gerçekleştirildi.

Bilindiği üzere, finansal kapsayıcılığın ve yurtiçi tasarrufların artırılmasına yönelik finansal okuryazarlık konusunda çeşitli kurumlar tarafından çeşitli eylemler ve politikalar gerçekleştirilmektedir. Bunlarla ilgili olarak On İkinci Kalkınma Planı (2024-2028)[iii] ve Orta Vadeli Program (2025-2027)[iv] gibi önemli plan ve programlar yapılmaktadır.

Bu program ve planlarla bağlantılı olarak CBFO finansal okuryazarlığın ve finansal kapsayıcılığın artırılmasında uluslararası kuruluşlar tarafından iyi uygulama örneklerinden bir tanesi olarak belirtilen Malezya’nın bu konulardaki stratejilerine, politikalarına ve çeşitli uygulama örneklerine ilişkin tecrübe paylaşımında bulunulması amacıyla forum ve seminer örneği olarak bugünkü etkinliğin düzenlendiği ifade edildi.

Organize edilen bu etkinlikte Malezya Merkez Bankası ile ilgili olarak hane halkı ve KOBİ’lerin finansal kapasitelerinin artırılması amacıyla kurulan Kredi Danışmanlık ve Borç Yönetimi Ajansı (The Credit Counselling and Debt Management Agency, AKPK) ile 15 binin üzerinde finansal danışmanın çatı kuruluşu olarak faaliyet gösteren Malezya Finansal Planlama Konseyi (Malaysian Financial Planning Council, MFPC) yetkilileri tarafından birbirinden değerli, bilgilendirici sunumlar yapıldı.

Yukarıda değindiğimiz Uluslararası İslami Bankacılık Kuruluşlarından biri olan IFSB’a ilaveten daha birçok kuruluşlar ve örgütler vardır. Bunlardan en çok bilineni İslam Kalkınma Bankası (IDB)’dır.[v] 2 milyar dinar sermaye ile kurulan İslam Kalkınma Bankası (IDB) İslam ülkelerindeki ekonomik ve sosyal programları desteklemek amacıyla, İslam İşbirliği Teşkilatı'nın bir uzmanlık kuruluşu olarak, 20 Ekim 1975 yılında Cidde’de kurulmuş uluslararası bir finans kurumudur. Kuruluşunda Türkiye’nin de yer aldığı İslam İş birliği Teşkilatı (İİT)’na üye 22 ülke yer almıştı.

İlk uluslararası İslami banka olarak kabul edilen IDB ellerinde sermaye fazlalıkları olan İslam ülkelerinin bu fazlalıklara ihtiyaç duyan İslam ülkelerinin sosyal ve ekonomik kalkınmasında veya ortak proje iş birliğinde İslam hukuku ilkeleriyle uyumlu olacak şekilde kullanmasını kendine amaç edinmiştir. Zamanla üye ülke sayısı artarak 57’ye yükselmiştir. IDB’nin ana finansal kaynağı üye ülkelerin sağladığı fonlardır. Suudi Arabistan yüzde 25’lik pay ile IDB’nin en büyük ortağıdır. Yüzde 12,4 ile Kuveyt ve yüzde 10 ile Libya izlemektedir. Türkiye yüzde 7,9 pay ile altıncı büyük kurucu ortaktır.

IDB’nin ana faaliyetleri üye ülkelerdeki kuruluşlara veya verimli projelere sermaye iştirakinde bulunmak, üye ülkelerdeki kamu ve özel sektör projelerine kredi sağlamak, üye ülkeler arasındaki ticaretin geliştirilmesine yardımcı olmak ve bu amaçla gerekli çalışmaları yapmaktır. Üye ülkeler arası teknik işbirliğine yardımcı olmak ve teknik yardım sağlayarak, kalkınma faaliyetlerine katkıda bulunan personele eğitim imkânları sunmak. Müslüman ülkelerdeki ekonomik, mali ve bankacılık faaliyetlerinin İslami kurallara uygun şekilde yürütülmesi yönünde araştırmalar yapmak şeklinde özetlenebilir.

IDB'nin kurduğu alt kuruluşlardan birkaçı İslami Araştırmalar ve Eğitim Enstitüsü (IRTI, 1981), Yatırım ve İhracat Kredileri Sigortası için İslam İşbirliği Örgütü (ICIEC, 1994), Özel Sektörün Gelişmesi için İşbirliği Örgütü (ICD, 1999), Dünya Vakıf Kurumu (WWF, 2001), Uluslararası İslam Ticareti için Finansal İşbirliği Örgütü (ITFC, 2005) sayılabilir.

Bir diğer kurum da 1991'de Bahreyn'de kurulan İslami Finansal Kuruluşlar Muhasebe ve Denetim Kurumu (AAOIFI)’dur.[vi] İslami finans alanında muhasebe, denetim, etik, yönetim ve Şer'i konularda standartlar hazırlamak, ürün ve uygulamalarda bütünlük ve benzerlikler sağlayarak, uyumsuzlukları ve çelişkileri gidermek amacıyla IDB, Dar al-Mal al-Islami (Bahreyn), Al-Rajhi Banking and Investment Corporation, Bukhary Capital (Malezya), Kuwait Finance House ve Dallah Albaraka Group inisiyatifiyle kurulmuştur.

Muhasebe, denetim, etik, yönetim ve Şer'i konularda standartlar çıkarılmış, farklı dillerde tercümeleri de yapılıştır. Buna ilaveten İslami Muhasebe ve Müşavirlik Sertifikası (CIPA – Certified Islamic Public Accountant), Fıkhi Danışmanlık ve Denetçilik / Murakıplık Sertifikası (CSAA – Certified Shari’a Adviser and Auditor) olmak üzere iki önemli sertifika programı ile öne çıkmaktadır.

TKBB ve AAOIFI, Türkiye’de ve dünyada İslami finans alanındaki farkındalık ve tanıtımı artırmak amacıyla 3 Ocak 2020’de mutabakat anlaşması (MoU) imzalamıştır. Bu anlaşmaya göre iki kuruluş, bilgi alışverişi ve Türkiye ile diğer ülkelerde AAOIFI standartlarıyla ilgili ortak kapasite geliştirme programları yürütmeyi hedeflemektedir.

Yine 2001 yılında İslami Bankacılık ve Finansal Kurumlar Genel Konseyi (CIBAFI)[vii] İslam Kalkınma Bankası (IDB) ve bir dizi önde gelen İslami finans kurumları tarafından Bahreyn’de kurulan başka önemli bir kurum daha vardır. Dünya çapında 34'ten fazla ülkeden 130'dan fazla üyeye sahip CIBAFI İslami finans alanında araştırmalar ve yayınlar yapmayı amaç edinmiştir. Kurum tarafından düzenli bir şekilde organize edilen eğitim ve seminerler ile İslami finans kurumlarının üst düzey yöneticileri, danışma kurulları, ürün geliştirme yöneticileri ve diğer personeline faydalı programlar sunmaktadır. Türkiye’yi temsilen kurumda TKBB ve Albaraka Katılım Bankası’nın üyeleri bulunmaktadır.

İslami bir derecelendirme kurumu olarak yine 2005 yılında Bahreyn'de kurulan İslami Uluslararası Derecelendirme Ajansı (IIRA)’nı[viii] sayabiliriz. Kurucuları ve ortakları arasında İslam Kalkınma Bankası (IDB), İslam İş birliği Teşkilatı’na üye ülkelerde faaliyet gösteren finansal kuruluşlar sayılabilir. Ayrıca Türkiye’den Kuveyt Türk Katılım Bankası da ortakları arasında yer almaktadır. Metodoloji ve analitik süreçleri uluslararası uygulamalarla uyumlu, bağımsız ve şeffaf bir derecelendirme kuruluşu olan IIRA, yatırımları, ürünleri ve kredi risklerini İslam hukukuna uyumlu değerlendirerek ulusal ve uluslararası piyasalara raporlayarak İslami finans piyasasının gelişmesine katkıda bulunma fonksiyonunu icra etmektedir. Bahreyn ve Ürdün merkez bankaları tarafından tanınmakla birlikte Türkiye’den BDDK tarafından da tanınmaktadır.

Piyasayı temsil eden bir kurumun olmaması düşünülemezdi. Bu bağlamda 2002 yılında Bahreyn'de kurulan Uluslararası İslami Finansal Piyasa (IIFM)’i[ix] sayabiliriz. 63 üyeden oluşan bu kuruluş, Bahreyn Merkez Bankasının öncülüğünde ve IDB, Endonezya, Malezya, Sudan Merkez Bankası, Labuan Finansal Hizmetler Birimi ve Brunei Sultanlığı Para Merkezi’nin ortak desteği ile kurulmuştur. İslami sermaye ve para piyasalarında belgelemelerin ve ilgili işlemlerin standartlaştırılması amacını gütmekte olup, bugüne kadar 12 standart yayınlamıştır. Türkiye’den Ziraat Katılım, BİST, Türkiye İş Bankası, Kuveyt Türk üyeleri arasındadır.

TKBB ve CBFO’nin ortaklaşa çalışmaları ile katılım finans ekosistemi her geçen gün sahasını daha da genişletmeye devam etmekte, ülkemizin 2053 vizyonu çerçevesine emin adımlarla ilerlemesini sürdürmekte olduğunu On İkinci Kalkınma Planı, Orta Vadeli Program gibi stratejilerin çalışmalarında görmekteyiz ve bunların uluslararası etkinliklerle desteklenmesi önem arz etmektedir. Dünyada gelişen her bir oluşumda Türkiye’nin yerinin ve ağırlığının olması bu gerçeği açık bir şekilde göstermektedir.

Ancak Katılım Ekonomisi sahasında da merkez ülke olabilmemiz için bütün kurumlarımızla birlikte daha fazla çalışmaya ihtiyacımız olduğu unutulmamalıdır.

Vesselam,

Prof. Dr. Saim Kayadibi

Marmara Üniversitesi İslam Ekonomisi ve Finansı Enstitüsü (MÜİSEF)