TARİH NOTLARI -Bir Orta Doğu Tarihçisinin Notları- BERNARD LEWİS

TARİH NOTLARI

-Bir Orta Doğu Tarihçisinin Notları-

BERNARD LEWİS

“Kafamda bir beyaz saç teli belirdi,

Tutup kopardım elimle;

“Peki,” dedi, “beni tek başıma yendin de”

“Ne yapacaksın, tüm ordum ardımdan gelince?”

—Yehuda Halevi

“Tanrım, tek lütuf şudur senden umduğum:

Bereketlendir haz dünyamı

Kov benden saflık belasını

Uzak tut pişmanlık faciasını”

— ‘Ubeyd-i Zakani

Music of a Distarıt Drunidan Seçmeler

Giriş

Uzun hayatım boyunca, esas olarak Orta Doğu çalışmala­rıyla ilgilendim. Bu ilgim bir okul çocuğuyken başlamıştı. O zamandan bugüne arttı ve önce bir hobiye, sonra bir takıntıya ve nihayetinde de bir mesleğe dönüştü. En başından itiba­ren toplumu, dillerini öğrenerek, eserlerini okuyarak, yaşadığı yerleri gezerek ve insanlarıyla konuşup onları dinleyerek, içinden anlamaya çalıştım.

Bunu yapabilmek için, doğduğum zaman, yer ve koşullar­dan ve dolayısıyla ilk eğitimimin sunduğu fırsatlardan hatırı sa­yılır ölçüde yararlandım. O günlerde İngiltere’de tarih, eğitimin önemli bir parçasıydı ve bizden yalnızca yakın geçmişteki ya da o günkü olaylar hakkında değil, aynı zamanda klasik anti­kiteden günümüze Batı uygarlığının kayıt altına alınmış ve ha­tırlanan tarihinin tümüne dair de, anahatlarıyla bile olsa, bilgi sahibi olmamız bekleniyordu. Yalnızca bu da değil; bu tarihin en azından bir kısmını orijinal dillerinde, özellikle de Latince ve Fransızca olarak çalışmamız da bekleniyordu ki, bir kısmımız buna daha sonra Almanca ve Yunanca da ekleyecekti.

İlk çalışmalarımda esas olarak İslami Orta Doğu’nun Batı’dan en farklı olduğu, en az etkilendiği ve pek çok açıdan çok ileride olduğu ortaçağ tarihi ile ilgileniyordum. Ortaçağ İs­lam tarihine yönelik ilgimi hiç kaybetmedim; ama artık esas il­gi alanım bu değil. Daha önce kapalı olan Osmanlı arşivlerine girme fırsatı kaçırılmayacak kadar değerliydi ve bana hâlihazır­da derin bir ilgi beslediğim bir konunun peşinden gitme imkâ­nını sundu. Bunun üzerine yayımlanan çalışmalarımın büyük bir kısmı Osmanlı dönemi ya da modern dönem veya bu ikisi­nin bir bileşimi üzerine oldu.

Fakat hiçbir Orta Doğu uzmanı, hatta bir Asurbilimci ya da Mısırbilimci bile, çağdaş gelişmeleri bütünüyle göz ardı ede­mez. Savaşta üstlendiğim görev, modern Orta Doğu yaşamı ve siyasetinin kimi veçhelerine dair doğrudan bilgi edinmemi mümkün kıldı. Orta Doğu ülkelerine gerçekleştirdiğim ziya­retler, Orta Doğu liderleriyle yaptığım tartışmalar, Orta Doğu­lu meslektaşlarla buluşmalarım ve belki de hepsinden çok, Or­ta Doğulu öğrencilerle ilişkilerim, nelerin olup bittiğinden ha­berdar kalmamı sağladı. Zaman zaman Orta Doğu’daki geliş­melerle ilgili, genellikle bir mülakat ya da bir dergi veya ara­da sırada da bir gazetede makale biçimini alan kamusal açık­lamalarda bulunmanın cazibesine yenik düştüm. Nadiren de, güncel ya da yakın tarihli gelişmeler hakkında daha uzun ya­zılar kaleme aldım.

Orta Doğu çalışmaları açısından ki, bugün buna dünya ta­rihi de eklenebilir, İslam’ın kökenleri ve kutsal metinleri hak­kında bilgi sahibi olmak zorunludur. Henüz öğrenciyken bile, Kur’an’ı, peygamberin yaşam öyküsünü ve bunlarla ilgili geniş yazını okuyordum. Fakat hiçbir zaman bu konularda uzmanlaş­madım. Teoloji ya da kutsal metinler konusunda bir uzman de­ğilim ve eğer bunlarla ilgilendiysem, bu sadece bir tarihçi gö­züyle oldu. Uğraşım ve mesleğim açısından, özellikle uygarlık tarihi ile ilgilenen bir tarihçiyim.

Geriye dönüp baktığımda, bu tercihi yaparak kendimi pek çok sıkıntıdan kurtarmış olduğumu görüyorum. Bu, söz konu­su tercihi yaptığım sırada amaçladığım bir şey değildi; fakat za­manla, mesleğimizin en zor ve tehlikeli konularından birinden nasıl şans eseri ve ucu ucuna uzak durabildiğimin farkına var­dım. Müslümanlar için bile ve tabii ki gayrimüslimler için da­ha fazla olmak üzere, kutsal tarih ve kutsal metinler üzerinde çalışmak giderek mayınlı bir araziyi araştırma alanı olarak seç­mek kadar hassas bir hâl aldı. Bu hassas durum, beni eleştirenleri, İslam’ın kutsal tarihine ve kitabına yaklaşımım nedeniyle bana saldırmaktan alıkoyma­dı. Diğer meselelerde olduğu gibi bu konuda da saldırılar her iki taraftan da geldi. Bir yandan İslam’ı ve onun kutsallıklarını karalamakla, diğer yandan onun kusurlarını savunmak ve hat­ta örtbas etmekle suçlandım. Bense, saldırılar her iki taraftan da gelmeye devam ettikçe, bilimsel nesnelliğime güven duy­mayı sürdüreceğim.

Bir defasında, Suriye’de seyahat ederken, bir akşam boyun­ca bir din âlimiyle teoloji, hukuk ve İslam’ın diğer birincil ilgi alanlarını tartışarak uzun uzun sohbet etme fırsatı bulmuştum. Bir noktada sohbeti keserek hayretler içinde feryat etti: “Anlamıyorum! İslam hakkında bu kadar çok sev biliyorsun! Neden Müslüman olmadın?”

Hem soru hem de muhtemel cevabı, İslam dünyasının bu­gününe dair pek çok şeyi gözler önüne serebilir.

Tarihin çarpıtılmasına -dalkavukluk etmeye, göz boyama­ya ya da başka bir kısmi amaca vönelik- büyük enerjilerin sarf edildiği bir dönemde yasıyoruz. Bencil olmayan saiklerden il­ham aldıklarında bile, bu tür çarpıtmalardan hiçbir yarar sağ­lanamaz. Tarih, kolektif hafızadır ve eğer toplumsal bedeni, in­san bedeni gibi düşünürsek; tarihsizlik, amnezi anlamına gelir, çarpıtılmış tarih ise nevroz.

Geçmişle yüzleşmek konusunda isteksiz olanlar, ne bugü­nü anlamayı ne de geleceğe bakmayı başarabilirler. Bu neden­le, ahlaki ve mesleki görevleri geçmişle ilgili gerçeği ortaya çı­karmak ve onu gördükleri gibi sunmak ve açıklamak olan ta­rihçilerin üzerine büyük bir sorumluluk düşüyor. Bu sorumlu­luğu yerine getirmek için elimden geleni yapmış bulunuyorum.

Birinci Bölüm

İlk Yıllar

Hayatımın neredeyse bir yüzyılına dönüp baktığımda, ne kadar olağanüstü bir şansa sahip olduğumu fark ediyo­rum:

-       İkinci Dünya Savaşı’nda bir askerdim ve ölmedim; hat­ta yaralanmadım bile.

-       Yirminci yüzyıl Avrupa'sında bir Yahudi’ydim; öldürülmedim ya da zulüm görmedim.

Bunlardan ilki­ni yalnızca savaştaki talihime bağlayabilirim. Fakat İkincisi için, İngiltere’de yaşamayı seçmiş olan atalarıma teşekkür borçlu­yum. İngiltere’de doğdum ve yaşamımın büyük bir kısmını İn­giltere ve Birleşik Devletler’de geçirdim; yani özgürlüğün tadını çıkaran ve özgürleştirilmeye ihtiyaç duymayan ülkelerde. Her zaman görüşlerimi istediğim gibi, herhangi bir hükümet emri ya da hukuki kararla kısıtlanmadan dile getirebileceğimi ve on­ları kibirli ve zor beğenen filologların kural ve sınırlamalarıyla engellenmeden ifade edebileceğimi biliyordum. Anglo-Amerikan toplumunun açıklığı, özgürlüğü ve İngiliz dilinin olağanüs­tü anarşisi, olaylar dikkatimi başka yerlerde bu özgürlüklerin olmadığı gerçeğine çekene kadar, doğal kabul ettiğim şeylerdi.

1916 yılında Londra’da doğdum ve bu, her ne kadar Birleşik Devletler’e gelene dek farkına varamamış olsam da, büyük bir şanstı. Ebeveynim, Hary ve Jenny Lewis, Thames Nehri’nin yu­karısında Londra’dan çok da uzak olmayan Maidenhead isimli olmasının kesinlikle bana büyük faydası dokunmuştu. Ona “Gidip çocuklarla oynamam mümkün mü?” diye sorduğumu ve onun da “Evet mümkün, ama gidemezsin” diye yanıt ver­diğini hatırlıyorum.

Siyasete dair hatırladığım ilk şey 1920’lerin başlarında, oku­la yeni başladığım sırada İngiltere’de gerçekleşen genel seçim­lere ilişkin. O dönemin iki büyük partisi, İşçi Partisi ve Muhafa­zakâr Parti’ydi. Onların yanındaysa, bir zamanlar Muhafazakâr­ların karşısındaki tek ciddi seçenekten geriye kalan ve artık iş­levini kaybetmiş Liberal Parti bulunuyordu. Okuldaki çocukla­rın bana ve birbirlerine “ebeveynlerinin hangi partiye oy vereceklerini” sorduklarını hatırlıyorum. Babama sormuştum ve “Biz Liberallere veriyoruz.” demişti. Sonra okula gidip diğer çocuk­lara Liberallere oy verdiğimizi anlatmıştım. Ezici çoğunluk ya Muhafazakârlara ya da İşçi Partisi’ne oy verdiğinden, bizimkilerin oyu bir miktar kafa karışıklığına yol açmıştı. “Neden Libe­raller?” diye sordular ve ben de eve gidince bu soruyu baba­ma ilettim, “Neden Liberaliz?” Babam bir an bile duraksamadan yanıtladı,

-       “Çünkü İşçi Partisi’ni desteklemeyecek kadar çok ve Muhafazakâr olamayacak kadar az paramız var.”

Hem annem, hem de babam düzenli okurlardı; ama farklı biçimlerde. Annem roman, özellikle de polisiye okur, fakat nadiren gazete okuma zahmetine katlanırdı. Babamsa bazen günde birkaç tane olmak üzere gazete okur, fakat nadiren kitap okuma zahmetine girerdi. Savaştan kısa bir süre sonra bir sabah, yine kısa bir süreli­ğine ailemle birlikte yaşarken, babamdan daha erken kalkmış­tım ve o kahvaltıya geldiğinde gazete okuyordum. Babam,

-          “Ne oku­yorsun?” diye sordu.

-          “UNESCO hakkında bir makale” dedim.

Bu, UNESCO’nun kuruluşundan hemen sonraydı ve ne babam ne de başka biri ne olduğuna dair bir fikir sahibiydi. Babam.

-       “Hımm, kim ki o? Zannederim yolsuz bir Romanyalı politika­cıdır” diye karşılık verdi. UNESCO kulağa Romanyalı ismi gi­bi geldiğinden ve bir İngiliz gazetesine konu olmuş bir Ro­manyalı’nın, neredeyse kesin olarak bir siyasetçi ve muhteme­len de yolsuzluğa bulaşmış bir siyasetçi olacağından bu, man­tıklı bir karşılıktı.

Ölüm döşeğindeyken onu görmeye gittiğimde ve vefat et­meden birkaç dakika önce konuştuğumuzda bile, çok sinirli -fakat hemfikir- bir şekilde az önce The Daily Telegraph’da okuduğu bir makaleden söz ediyordu.

Babam, İngiliz Viktoryen ekolünden tablolar toplardı. Ba­zen bunu neden yaptığını düşünürdüm. Kısa bir telefon gö­rüşmesi, bu merakımı gidermeye yetmişti. Telefonda babam­la sohbet ediyordum ve bana,

-          “Yeni bir tablo aldım” dedi.

-          “Kimin?” diye sorduğumda bir isimden söz etti. Ben de,

-          “Onu hiç duymadım” dedim. Babamsa,

-          “Duymuş olduğun bir kişiye param yetmez zaten” diye yanıtladı.

Annem ve babam öldüğünde tablolar bana miras kaldı. Bu tarzla özel olarak ilgilenmediğim­den sadece iki tanesini sakladım, diğerleriniyse sattım.

Babam aynı zamanda bir futbol fanatiğiydi; sanki bir ayinmiş gibi, her hafta maçları izlemeğe gider ve beni de spora olan ilgimi arttırmak için yanında götürürdü. İnanılmaz bir şekilde sıkılırdım ve maçlar ben­de hiçbir ilgi uyandırmazdı.

Edebi zevk ve kapasitemi fark etmem ve geliştirmem konusunda son derece yardımcı olan Politeknik^’teki İngilizce öğretmeni Bay C. E. Eckersley’e şükran duyuyorum; özellikle bir olayın hatırası zihnimde hâlâ çok canlı. O zamanlar öğrencilerin “aylık deneme” yazmak zorunda olmaları yaygın bir uygu­lamaydı. İki ya da üç konu verilir ve her öğrencinin birini seç­mesi beklenirdi. Daha sonra bu denemeler incelenir, notlanır, eleştirilir ve İngilizcenin nasıl anlaşılıp, nasıl yazılacağına yönelik bir alıştırma olarak sınıfta tartışılırdı.

Kitap toplamaya hayli gençken başladım. Benimki gibi ai­lelerin ikamet ettikleri Londra mahallelerinde pek çok ikinci el kitapçının bulunduğu o günlerde, kitaplar fiyatlarına göre di­zildikleri vitrinlerdeki kutularda sergilenirdi: Bir penilik, iki penilik ve normalde az olan cep harçlığımın özel bir nedenle art­tırıldığı nadir anlarda altı penilik kutular. Kitapların birçoğu, aslında çoğunluğu, çok kötü durumda olurdu; sırtları kırılmış, köşeleri kıvrılmış, üzerle­rine bir şeyler dökülmüş, bazen altları çizilmiş ya da kenarları­na anlaşılmaz notlar alınmış, bazen de sayfaları dağılmış kitap­lar. Ama her zaman tam olurlardı. Bir kitabı elime aldığım ve birkaç sayfasının kayıp olduğunu fark ettiğim birkaç nadir an­da, şok geçiren kitap satıcısı hemen kitabı kutusundan çıkarır ve başka bir yere kaldırırdı, “Eğer bir tek sayfası bile kayıpsa” derdi; “o bir kitap değildir ve biz burada sadece kitap satarız.”

Pek çok Yahudi çocuğu gibi, ben de on üç yaşımda İbraniceye, ya da daha dürüst olmak gerekirse İbrani alfabesine giriş eğitimi aldım. Bu eğitimin amacı Yahudi cemaatinin tam üyesi olmaya hak kazanan erkek çocuklar için on üç yasına geldik­lerinde sinagogda düzenlenen bir tören olan Bar Mitzvah’ımda Leviticus kitabımdan birkaç satır okumamı sağlamaktı. Ailemin bana Eski Ahit’in Bar Mitzvah bölümünü ve nasıl ilahi söyleneceğini öğretmesi için bulduğu kişi, sıradan bir öğ­retmen değil, gerçek bir âlimdi. Leon Shalom Creditor uzun bir süre önce Dvinsk kentinden Londra’ya yerleşmiş olan bir Letonya’lıydı. Hem İbranice hem de Yidiş dillerine hâkim bir ga­zeteci olan ve öğretmenliği sadece ek iş olarak yapan bu kişi, Tevrat ve hahamlık İbranicesinin yanı sıra ortaçağ İbranicesi ile modem İbraniceyle tanışmamı da sağladı ve beni, İbranicenin bir papağan gibi ezberlenip tekrar edilecek bir tür şifrelenmiş dua ve ritüeller yığınından ibaret olmadığını, aksine yazılıp konuşulan -Fransızca ya da Latince ile aynı yöntemle öğrenilebi­lecek ve cazibesi benim için her ikisinden de daha fazla olan- hem klasik ve hem de modem bir dil olduğunu keşfedeceğim eğlenceli bir yolculuğa çıkardı.

Bar Mitzvah törenimde, âdet olduğu üzere, benim için ai­lem ve öğretmenim tarafından sıkıca gözden geçirilmiş kısa bir konuşma yapmam gerekiyordu. Buna rağmen konuşmama şöyle başlayan bir doğaçlama da kattım:

Aileme hiçbir zaman geri ödeyemem,

Bu yolda bana yaptıkları yardımların karşılığını.

Ne söylersem söyleyeyim hayli çiğ kalacak.

Karşılaştırıldığında gerçek minnettarlığımla.

İbranice çalışmalarım kaçınılmaz bir biçimde Eski Ahit’e ve kuşkusuz İbrani İncili’nin yerleşmiş İngilizce çevirilerine doğ­ru ilerledi. “Resmi Versiyon” olarak bilinen İngiliz İncili, bazıları düzeltilmiş diğerlerine dokunulmamış bir dizi yanlış çeviri içe­riyordu. Tüm İbrani İncili’nin en çok bilinen bölümünden, yani On Emir'den iki örnek vermeme izin verin. “Öldürmeyeceksin” emrindeki, “öldürmek” şeklinde tercüme edilen kelime, aslında öl­dürmek değil; çok daha belirli ve sınırlı bir anlam taşıyan “cina­yet işlemek” fiilidir. Bu gözden geçirilmiş birçok versiyonda dü­zeltilmişti. On Emir’deki bir diğer yanlış tercüme olan “Zina yap­mayacaksın” ise; aksi duruma örnektir. Emir’de kullanılan “zi­na” şeklinde çevrilen İbranice kelime, çok daha geniş bir anla­ma sahiptir. İngilizcede “zina”, sınırlı ve belirli bir anlam taşır; evli bir kişiyle karısı ya da kocası olmayan bir insan arasındaki cin­sel ilişki anlamına gelir. İbranice kelime na’af ise “eşcinsellik” de dâhil olmak üzere; tüm cinsel suçlan kapsayan, daha geniş ve genel bir terimdir. Bu hata, görebildiğim kadarıy­la, gözden geçirilmiş baskıların hiçbirinde düzeltilmemiştir.

Baş­ka bir yanlış tercümeyse, çevirmenin önyargılarına atfedilebilir: “Süleyman’ın Şarkısı l:5”de, Resmi Versiyon şöyle der: “Siyahım, ama alımlıyım.” İbranicesi ise “siyahım ve alımlıyım” şeklindedir.

On altı yaşıma geldiğimde, hem yazı hem de konuşma İbranicesine epey hâkim duruma gelmiştim. Üniversiteye girdiğimde, İbranicede hem geniş hem de de­rin bir okuma yapmış ve hatta her ne kadar pek başarılı olmasa da, bu dilde hem nesir hem de manzum yazı yazma konusun­da şansımı denemiştim. Tüm bunlar dile karşı duyduğum iştahı arttırmıştı. Daha sonraki kariyerime giden yollardan birine gir­miştim, yani egzotik dillere yönelik büyük merakım başlamıştı.

1920’lerin ortalarında, İngiltere’de bir okul çocuğuyken, öğretmenlerimiz bize nasıl tercüme yapılacağım öğretmek için büyük çaba ve zaman harcıyorlardı. Bugünün perspektifini göz önüne alırsak, şaşırtıcı bir şekilde sadece öğrendiğimiz dillerden kendi dilimize değil, o diller arasında da tercüme yapmamız bekleniyordu. Aynı şekilde sadece yaşayan dillerden ya da o dillere değil, klasik dillerde de, yani Latince ve Yunanca çe­viri de yapabilmeliydik. Bazen sınavlarda daha da ileri gidilir ve yabancı dillerde genellikle nesir, fakat bazen de manzum olarak “serbest kompozisyon”lar yazmamız beklenirdi. Daha sonra Arapça, Farsça ve Türkçe öğrendiğim­de, bu dillerden de pek çok şiir çevirdim ve bugüne kadar da çeviriye devam ettim. Tercüme işini hiçbir zaman sistematik bir biçimde yapmadığım gibi, asla çevirilerimi sistematik bir biçim­de yayımlamayı da düşünmedim; ancak koşullar kendiliğinden oluştuğunda yayımlandılar.

Londra Üniversitesi

Politeknik’teki akademik durumum gayet iyiydi ve rehber öğretmenim bir Oxford bursuna başvurmam konusunda çok he­vesliydi. Fakat bu fikir babamın pek de hoşuna gitmedi ve bu­na şiddetle karşı çıktı. Öğrencilerin bütün zamanlarını sadece içerek ve parti yaparak geçirdiklerini düşündüğü Oxford’a git­mem fikrinden hoşlanmamıştı. Bu nedenle 1933 yılında Lond­ra Üniversitesi’ne başladım. Londra Üniversitesi her biri kendi kendisini yöneten okul ve kolejlerden müteşekkil zayıf bir federasyondu. İlk yılımda University College’a. kayıt yaptırdım; ama kolejlerarası sistem sayesinde diğer kolejlerdeki dersleri de takip etmem mümkündü.

University College’daki ilk yılımda İbranice, Latince, tarih ve biraz da Yunanca çalıştım ve aynı zamanda Arapça öğren­mek için School of Oriental Studies’e gittim. Lisans derecem tarih ve diller alanında olacaktı ve Orta Doğu tarihi seçmiş olduğumdan, Arapça zorunluydu.

Bir Orta Doğu tarihçisi olarak ilgilendiğim şeyler, pek çok halefim, öğretmenim ve çağdaşımınkiler gibi filolojik ve edebi olmaktan ziyade esas olarak tarihseldi. Fakat yine de bu alan­larda da kısa bir çıraklığım oldu ve böyle olmasından dolayı derin bir minnettarlık duyuyorum. Tarihçinin yetkinliğinin ilk ve en temel sınavı, kaynaklarını okuyabiliyor durumda olması­dır. Bu, her zaman kolay değildir; örneğin dil klasik Arapça ya da yazı kargacık burgacık bir Osmanlı bürokratik el yazısı ol­duğunda. Üstelik hepsi bu da değil; bir bölge, bir dönem, bir insan topluluğu yahut da bir konu üzerine yoğunlaşan tarihçi, onun kültürel bağlamına dair de bir şeyler bilmek zorundadır ve bunun için de edebiyat vazgeçilmez bir rehberdir.

Yakın ya da Orta Doğu tarihi hocaları genellikle profesyo­nel tarihçiler değildir ve bazıları, artık söyleyebileceğime ina­nıyorum, hiçbir şekilde tarihçi sayılmazlar. Onlar bu konular­da eski moda filolojik, metinsel yaklaşımları takip eden filo­loglardır. Tarih üzerine dersler verirler; çünkü öyle yapmaları gerekir. Daha sonra öğrendim ki, önceden almış olduğum ki­mi dersler sadece genç bir baş belası gelip de o dersleri almak istediğini söylediği için konulmuştu. Eğer müfredatta bir ders yer alıyorsa, tek bir öğrenci seçmiş olsa bile o dersin verilme­si gerekiyordu.

Orta Doğu tarihi hocalarımdan beni etkileyenler arasında en önemli kişi hiç kuşkusuz, Sir Hamilton A. R. Gibb idi. Doktora derecesine sahip değildi ve o günlerde Britanya üniversite dün­yasında buna çok da önem atfedilmezdi. Doktora tercihe bağ­lıydı ve genellikle de hayli geç verilirdi. Gibb, sadece yüksek lisans yapmıştı. Gibb, tarih okuduğu, öğrettiği ve nadiren de olsa yazığı halde; aslında gerçek bir tarihçi olmadığının farkındaydı. Sohbetleri sırasında ve hatta ara­da sırada yazılarında da tekrar tekrar belirttiği bir şeydi bu. Gibb, bir metin âlimi, bir filolojik bilim adamı, bir edebiyat araştırmacısı ve bir düşünce tarihçisiydi; fakat çalıştı­ğı konuya profesyonel bir tarihçi gibi yaklaştığını düşünmezdi.

O zamanlar Londra Üniversitesi’ndeki bir diğer profesör, Bi­zans tarihi kürsüsünden Norman H. Baynes idi. Londra Üniver­sitesi kurallarına göre Bizans tarihi öğrenmeden Orta Doğu ta­rihi öğrenemezdiniz. Bizans ve İslam dersleri aynı programın parçalarıydı ki, ben bunun mükemmel bir fikir olduğunu düşü­nüyorum ve iki yıl Bizans tarihi çalışıp, aksi takdirde hiçbir za­man öğrenmiş olamayacağım Yunancadan sorumlu tutulmuş olmamdan ötürü minnettarım. Bu, ortaçağ tarihini ve uygarlı­ğını daha iyi anlamam açısından çok yararlı olmuştu.

Londra Üniversitesi’nde eğer ana dal olarak tarihi seçmiş­seniz, üniversite kurallarına göre özel bir konu bulmanız ge­rekiyordu: Özgün belgeleri incelemeniz gereken, belki de el­li yıllık bir dönemi kapsayan, hayli sınırlı bir konu. Ben, Osmanlı İmparatorluğu’nun gerilemesi ve sonunda da çökmesin­den ve pek çok vilayetinin, özellikle de Doğu Avrupa’dakilerin elinden çıkmasından kaynaklanan sorunları; yani o zaman­lar adlandırıldığı şekliyle “Doğu Sorunu”nu seçmiştim. Londra Üniversitesi’nde büyük bir hoca olan R. W. Seton-Watson tarafından veri­len bir “özel alan” dersine gönderildim. Bana orijinal belgeleri, yani Britanya, Alman, Fransız, Avusturya ve Rus belgelerini in­celemem gerektiğini söyledi. Ve olanca gençliğim ve masumi­yetimle, “Peki ya Türk belgeleri?” diye sordum. Onların önemli olmadığını, hem olsa bile ortada hiç Türk belgesi bulunmadı­ğını anlattı. Bu cevabı pek de tatmin edici bulmadım. Mutlaka kimi Türk belgeleri olmalıydı. Doğu Sorunu üzerine okuduğum kitaplarda, Türkiye bir sahne ya da perde arkasıydı ve tüm ak­törler de Avrupalılardı. Bunun daha fazla araştırılması gerekti­ğini düşündüm. Böylece en azından kimi belgeleri okuyabile­cek kadar Türkçe öğrendim.

Hem Baynes hem de Seton-Watson kelimenin en gerçek ve derin anlamıyla tarihçilerdi ve bana tarihsel yöntem konusunda temel eğitim ve kavrayışımı kazandırdılar. Birbirilerini tamamlı­yorlardı. Baynes’ten kronik ve yazmalara dayanarak ortaçağ ta­rihiyle; Seton-Watson’dan ise büyükelçilik ve arşivlerdeki bel­gelere dayanarak modem siyasi tarihle nasıl başa çıkılacağını öğrendim. Her ikisi de harika öğretmenlerdi ve mesleki eğiti­mime büyük katkılarda bulundular.

Lisansüstü çalışmalarım sırasında, oldukça ilginç şekilde bir Bizans saray ayaklanmasını tasvir eden Arapça bir metne rast­ladım. Metni İngilizce’ye çevirdim ve ilgi çekici olup olmadığını sormak için Profesör Baynes’e gösterdim. Öyle olduğunu söy­ledi ve yayına hazırlamam konusunda ısrarcı oldu. Onun hatırı sayılır yardımlarıyla bunu yaptım ve makale, üçüncü yayınım olarak 1939 yılında yayımlandı.

Hukuk Çalışmaları

Her ne kadar Orta Doğu’yla ilgileniyor olsam da, diplomamı almaya çalışırken, hiç kimsenin bu tür bir ilgiden hayatını ka­zanabileceği ya da bir kariyer yapabileceği aklıma gelmemişti. Asıl niyetim, daha doğrusu kendi tercihimden ziyade aileminki; üniversiteden mezun olduktan sonra hukuk alanında de­vam etmekti. İngiltere’de hukukla ilgili iki meslek vardı, hu­kuk müşavirliği (solicitor) ve dava vekilliği (barrister). Hukuk müşavirleri esas olarak büro işi yaparlardı; sözleşme ya da ar­zuhal kaleme almak, şirket işleriyle ilgilenmek ve bunun gibi şeyler... Dava vekilleriyse esasen hukuk davalarıyla ilgilenirler­di. Ailem benim hukuk müşavirliğinden ziyade dava vekilliğini daha iyi yapabileceğimi düşünüyordu. Konuşmayı her zaman sevmiştim ne de olsa.

Baroya davet edilmek için yerine getirilmesi gereken iki koşul vardı. İlki, yüzyıllarca önceye dayanan eski bir gelene­ğe uygun olarak “şartları taşımak”tı. Bunun için dört Inns of Courftan ya da dava vekili cemiyetlerinden birisine bir öğren­ci üye olarak kaydolmanız ve “salonda akşam yemeği yeme­niz” gerekiyordu. Bir yılda dört dönem vardı ve adayın on iki dönem boyunca bir dönemde üniversite diploması olanlar için en az üç, olmayanlar içinse altı kere cemiyetin büyük salonun­da yemek yemesi gerekliydi. Yemekler, beş servisten oluşan, öncesinde sherry sonrasında brendi, yemek sırasındaysa iki şa­rapla ıslatılan ve hepsi için 5 şilin ödediğiniz mükellef sofralar­dı. Bu geleneğin arkasında yatan fikir, yargıçların, dava vekil­lerinin ve öğrencilerin birlikte centilmenler gibi (ve daha sonra hanımefendiler gibi de) akşam yemeği yemeleri halinde, mes­leğin geleneklerinin ve etiğinin ve belki de biraz da hukuk bil­gisinin, bir tür toplumsal ve biraz da gastronomik bir osmoz yoluyla öğrencilere geçebileceğiydi.

On dokuzuncu yüzyılda bir ara, buna ikinci bir koşul da­ha eklenmişti: Dersleri takip etmek ve sınavları geçmek. Fakat ilk koşul, yani akşam yemeği de varlığını sürdürdü. Bu koşulu özenli ve başarılı bir şekilde yerine getirdim. İkinci koşulla il­gili olarak da çalışmalara başladım. İngiliz anayasa hukuku ve tarihinin yanı sıra, o zamanlar bir gereklilik olan Roma huku­ku da çalıştım. Roma hukuku özgün Roma kaynaklarından çalı­şılmak zorundaydı. Dolayısıyla Justinian’m Institutes eserini ve bazı diğer Latince metinleri okudum. Roma hukukundan hoş­lanmıştım. Demek istediğim, Roma hukuku tam da bana göreydi. Daha sonra İslami siyasi düşünce ve pratiği daha iyi an­lamam hususunda da bana yardımcı oldu. Ondan sonra ceza hukuku çalışmam gerekiyordu ve o da eğlenceliydi. Bunun da, daha sonra müptelası olacağım polisiye hikâyeleri anlamamda büyük faydası dokundu.

Bir hukuk öğrencisi olarak verdiğim kısa arada o zamana ka­dar hiç görmediğim, hatta bir daha da hiç görmeyeceğim iki ke­lime öğrendim. Bunlar baratarya ve champerty idi. Her ikisi de o dönemin İngiliz hukukunda bir avukatın barodan atılmasına neden olacak, hukuki görevi suiistimal etmesi anlamına geliyordu. Barataryanın anlamı ciddiyetsiz davalarla mahkemenin zamanını çalmaktı. Champerty ise bir davayı, eğer dava kaybedilirse her­hangi bir bedeli alınmaması; ama başarılı bir sonuç elde edilirse avukatın, davayı kaybeden tarafından davacıya ödenecek para­nın daha önceden üzerinde anlaşılmış bir yüzdesini alacağı hususunda bir anlaşma yaparak alması demekti. Bu hayli profesyonel­lik dışı bir davranış olarak görülüyordu ve barodan atılmakla so­nuçlanabilirdi. Dolayısıyla Birleşik Devletler’de bunun çok yay­gın bir hukuki uygulama olduğunu ve Britanya hukukuna göre bir başka suç olan reklamlar yoluyla teşvik edildiğini gördüğümde yaşadığım şey, küçük bir şaşkınlıktan daha fazlası olacaktı.

Champerty'nin, o isimle olmasa da Britanya’da da artık ka­bul gören bir hukuki uygulama olduğunu duydum. Okuduğum kimi hukuki davalar bana gençliğimde başımdan geçen, champerty’den yarar sağlayabileceğim bir olayı hatırlattı. Halen İn­giltere’de yaşadığım sırada doktorum gırtlağımda polip olduğu­nu tespit etti ve beni polipin temizlenmesi için bir uzman dok­tora yönlendirdi. Uzman, bunun basit bir iş olduğunu söyle­di. Beni koltuğuna oturttu, anestezi verdi ve çalışmaya başladı. Bir müddet sonra bilincim açıldığında, ağzımın kötü bir şekil­de hırpalanmış ve ön dişlerimden bazılarının kırılmış olduğunu fark ettim. Büyük bir acı içinde olduğumu söylemeye gerek bi­le yok. Acı, cerrah polipe ulaşmayı başaramadığını söylediğin­de daha da arttı. Hâlâ orada durmuyor ve çıkarılmayı bekliyor­du. Zamanla, ağzımın içindeki şişler ve acı kayboldu; fakat kı­rılan dişlerim halledilmesi daha zor bir meseleydi ve hem kap­samlı hem de pahalı bir diş tedavisi gerektirecekti. Cerrahtan, diş doktorumun faturasını ödemesini istemenin hiç de haksız bir talep olmayacağını düşündüm. Bunu cerraha yazdığımda ise kabul etmedi. Bir avukata danıştım ve cerraha bir mektup yazdı. Bunun üzerine derhal ödeme yapmayı kabul etti. O zaman ne benim de ne de avukatımın aklına faturadan daha faz­lasını talep etmek gelmişti. Birleşik Devletler’de yaşarken, başı­ma bunlar orada gelseydi bir milyoner olabileceğimi fark ettim.

Paris'te Çıraklık

1936’da yüzden fazla başka öğrenciyle birlikte, tarih alanın­da lisans (Şeref) bitirme sınavına girdim. Mezun olanların lis­tesi açıklandığında yalnız Birinci Sınıf Şerefe layık görülmekle kalmadığımı, tarihin tüm dallarında Birinci Sınıf Şerefe hak kazanan az sayıda öğrenci arasında da birinci sırada olduğumu gördüm. Babam afallamıştı. Çalışmalarım hakkında endişe duyuyordu ve kız arkadaşımla çok fazla vakit geçirdiğimi düşün­düğünden, tahmin ettiği üzere kötü bir sonuç alacağıma kana­at getirmişti. “Birinci olmak” tadına doyulmaz bir andı. Birincilerin birincisi olmak, bana 100 poundluk bir ödül kazandırmıştı ki; bu, 1936’da hatırı sayılır bir meblağdı. Ödülü almanın tek koşulu, lisansüstü çalışmalara devam etmekti; ben de, böyle yapacak olmaktan hayli hoşnuttum.

O zamanlar, lisansüstü çalışmalarıma başlamak üzereyken, pek çok genç insan gibi radikal muhalefet hareketleriyle ilgi­leniyordum ve İsmaililer ortaçağ İslam’ının en önemli radikal muhalefet hareketiydi. İsmaililer, o zamanlar liderliğini usulen tevarüs eden hilafet uyarınca Ağa Han’ın yaptığı, mezhepsel bir Müslüman gruptu. Bu 1930’lardaydı ve o dönemdeki ya da baş­ka herhangi bir dönemdeki herkes gibi, olup bitenlerden etki­leniyordum; Fransız Halk Cephesi, İspanya İç Savaşı, Alman­ya’da Nazizm’in yükselişi. İnsanlar geçmişi bugünün koşullarıy­la okumaya eğilimlidirler. Her ne kadar günümüzden kaynak­lanan soruları geçmişe sormanın tamamen meşru olduğunu dü­şünsem de, geçmişten edinilen cevapları bugüne ilişkin olarak okurken, dikkatli olunması gerektiğine inanıyorum.

Gibb’e İsmailileri çalışmak istediğimi anlattığımda bana bu konuyla ilgili bir teze danışmanlık yapacak ehliyete sahip ol­madığını söyledi. Geriye dönüp baktığımda, ona minnettar ol­mam gerektiğini düşünüyorum; çünkü profesörler için, “Ben kendimi bunu yapmaya ehil hissetmiyorum, bunu başka bir yerlerde çalışsan senin için daha iyi olur” demek, pek de alı­şıldık bir şey değildi. Gibb bunu yaptı ve bana Paris’e gidip büyük Fransız âlimi Louis Massignon ile çalışmamı önerdi. Hem Gibb hem de Massignon, kelimenin klasik anlamıyla Şarkiyatçıy­dılar; yani ilgi alanları, linguistik, edebi, kültürel ve diniydi. Her ikisi de, tarih yazıyorlardı; ama sadece denk geldiğinde ve her ikisi de kendilerini tarihçi olarak görmüyorlardı.

1936-37 akademik yılını, Massignon ile çalışarak ve çeşitli akademik kurumlarda dersler takip ederek Fransa’da geçirdim. Louis Massignon, zamanının ünlü bir âlimi olarak parlak; ama aynı zamanda tartışmalı bir figürdü. Uzmanlık alanı, İslam dünyasının dini ve mezhepsel tarihiydi. Aksi bir kişiydi ve fark­lı zamanlarda farklı şekillerde tepki verirdi. Kimliğimin iki veç­hesine bağlı olarak bana karşı iki önyargısı vardı: Kimi zaman suçumun ne olduğundan pek de emin olamazdım; bir Yahu­di olarak İsa’yı çarmıha germek mi, yoksa bir İngiliz olarak Joan d’Arc’ı yakmak mı?

Fransızcam çarpıcı bir biçimde ilerledi tabii ve artık benim için Fransızca üzerinden Farsça ve Türkçe çalışmaya başlamak mümkün hale geldi. Paris’teki en sevdiğim hocalardan biri, bir Türk olan Adnan (Adıvar) Bey’di. Modern Türkiye’nin ilk büyük kadın yazarı ve kendisinden daha ünlü bir kişi olan Halide Edib’in kocasıydı. Çok hoş bir insan ve muazzam bir hocaydı ve ikimiz gayet iyi anlaşmıştık. Adnan Bey Türk devriminde önemli bir rol oyna­mıştı; ama daha sonra o ve karısı Atatürk’ün gözünden düş­müş ve sürgüne gitmek zorunda kalmışlardı. Diğer Türkler gi­bi o günlerde bir soyadları yoktu ve sürgünde olduklarından, Türkiye’de soyadı kanunu çıktığında bir soyadı edinmek zo­runda değildiler. Batı’da o, Adnan Bey olarak bilinirdi. Türki­ye’ye döndüklerinde ise bir soyadı almaları gerekti ve Adnan da, “Onun bir adı var” anlamına gelen Adıvar’ı tercih etti.

Diğer lisans öğrencisi Şarkiyatçılar gibi, kısa zaman sonra aldığım farklı derslerin hocalarının verdiği okuma listelerinin Fransızca, Almanca ve bazen de diğer dillerde kitap ve maka­leler içerdiklerini ve benden bunları okuyup anlamamın bek­lendiğinin farkına vardım. Fransızca ve Almanca ile ilgili bir so­runum yoktu; her iki dili de lisedeyken çalışmıştım ve ailemle hem Fransızca hem de Almanca konuşulan ülkelere seyahat et­miştim. Babamın operaya duyduğu ilgi bunlara İtalyancayı da eklememi sağlamış ve bu da beraberinde bir avantaj olarak il­kel bir İspanyolca okuma bilgisi getirmişti.

Fakat karşımda bir diğer büyük ve önemli bilinmez, yani Rusça duruyordu. Çok erken bir aşamada, Rus Şarkiyatçılarının İslam dünyası ile ilgili araştırmaların hemen her alanına kayda değer katkılarda bulunduklarını fark etmiştim. Kimi zaman bir Batı Avrupa dilinde yazacak kadar naziktiler; kimi zamansa ça­lışmalarından yapılmış alıntı ya da özetler, tercüme edilmiş hal­de bulunabiliyordu. Ama ürettikleri materyalin esas gövdesi sa­dece özgün Rusçalarında erişime açıktı. Er ya da geç bu sorunla ilgilenmek zorunda kalacağım ve bu ek dili de öğrenmek için çalışmaya koyulacağım aşikârdı.

İlk ciddi denememde, Paris’te bir lisansüstü öğrencisiyken bulundum ve kısa bir süre devam edeceğim bir Rusça dersine kayıt yaptırdım. Maalesef, bu çok uzun sürmedi. Ders progra­mındaki bir değişiklik Rusça dersimin Türkçe dersimle çakış­masına neden olmuştu ve bakış açıma göre ikincisi, benim için çok daha önemliydi. Ama yine de Rusça çalışmaya devam et­tim ve kan ter içinde ve sözlük yardımıyla Rusça metinleri oku­yabilecek noktaya geldim. Âdetim olduğu üzere, büyük Rus şa­iri Puşkin’i İngilizce’ye çevirmek konusunda da şansımı dene­dim. Rusça dergilere, konferans raporları­na ve benzeri materyallere bakmaya başladım ve kimi kitapla­rı okumayı denedim.

Okumalarım sırasında ilginç bir keşifte bulundum: Sovyetler Birliği’nde İslam üzerine yapılan tartışmaların büyük bir kıs­mı, Militan Tanrısızlar Birliği isimli bir örgüt tarafından yöne­tiliyor ve koordine ediliyordu. Bu tabii ki, Sovyet hükümetinin bir koluydu ve görevi de Sovyetler Birliği’ndeki farklı halklara yönelik din karşıtı ve daha spesifik olarak da ateist propagan­da yürütmekti. Birliğin, Sovyetler Birliği’nde hatırı sayılır takip­çiye sahip dinlerle; öncelikle Hıristiyanlıkla, ikinci olaraksa İs­lam’la ilgilenen bölümleri vardı. Musevilik ve diğer dinlerse gö­rece önemsizdiler.

Benim ilgilendiğim şey kuşkusuz, büyük bir oranda temas etme fırsatı bulabildiğim İslami ya da daha ziyade İslam karşıtı literatürdü. Bunun bir kısmı açıkça propagandaydı; dini inanç­ların saçmalığına, dini metin ya da geleneklerin yanlış olduk­larına ve her ikisinin de ne kadar zehirli olduğuna dikkat çe­ken tiradlardan oluşuyordu. Diğer yayınlarsa bilimsel bir biçim -tekrar ediyorum “biçim”- altında atıflarla, dipnotlarla vs. yapılıyordu. Her iki tür de Muhammed Peygambere, onun misyonuna, etkisine, otantikliğine ve hatta tarihselliğine yönelik saldırılara merkezi bir önem atfediyordu. Bir sunuma göre asla böyle bir kişi yaşamamıştı; Muhammed, üretilmiş bir mitti. Bu örgüt, yirmilerin sonları ve otuzlar boyunca çok faaldi ve hatırı sayılır bir literatür üretti. Şaşırtıcı olmayacak şekilde, Sovyetler Birliği’nde ne bir yanıta ne de eleştiriye konu oldu. Bekle­nen buydu tabii. Daha da dikkat çekici olan şeyse bu yayınla­rın, Müslüman âlimler ve siyasetçiler neler olup bittiğine dair az da olsa bir şeyler bilmelerine rağmen, İslam dünyasında da herhangi bir yanıt verilmesine ya da protestoya sebebiyet ver­memiş olmasıydı.

Bu, Batı emperyalizmini ve onun Şarkiyatçı ideologlarını kı­namaya her zaman hazır olanların, Sovyetler Birliği’ne göster­dikleri müsamahanın bir örneğiydi. Aynı şey, Sovyetler’de İs­lam üzerine kaleme alınan yıkıcı eleştiriler ya da Sovyetler Birliği’nin idaresi altındaki Müslüman halklara yönelik acımasız baskısı hakkında söyleyecek hiçbir şeyi olmayan Edward Said ve çömezleri için de geçerlidir. Sovyetlerin bu imtiyazlı ve eleştiriden muaf statüsü, Sovyet hükümetinin açık ve tartışma­ya yer bırakmayacak bir saldırganlıkla Afganistan’a girip, işgal ettiği 1979’da daha da dramatik hale geldi.

Orta Doğu'ya İlk Seyahat

1937 yılında Paris’ten döndükten sonra, Profesör Gibb, bir soh­betimiz sırasında bana,

-       “Dört yıldır Orta Doğu çalışıyorsun; sen­ce de artık orayı görmenin zamanı gelmedi mi?” diye sordu.

-       “Evet, ama...” diyerek söz başladım ve ona, Bunalım ve ailem de dâhil olmak üzere herkesin durumunun kötüleşmesi nedeniy­le, Orta Doğu’ya gitmenin benim için aya gitmekten daha kolay olmadığını anlattım. Bunu anlayışla karşıladı ve bu konuyla ilgili yapılabilecek bir şeyler düşündüğünü söyledi. Daha sonra, RoyalAsiatic Society’nin 150 pound sterlinlik cömert bir se­yahat bursuna uygun görüldüğümü öğrendim. Bu para, benim Orta Doğu’ya gerçekleştirdiğim ilk seyahati ve orada altı ay ge­çirmemi mümkün kıldı.

İlk durağım Mısır’dı. İskenderiye’ye vardığımda, kendimi daha çok düğünden sonra hayatının geri kalanını birlikte geçi­receği gelini ilk kez gören bir Müslüman damat gibi hissediyor­dum. Mısır’da geçirdiğim üç ay içerisinde Kahire Amerikan Üniversitesi’nden Arapça dersleri aldım, biraz günlük Arapça öğ­rendim ve bir “dinleyici” olarak Kahire Mısır Üniversitesi’ne de­vam ettim. Öğrencilerin genellikle yaptığı şeyleri yaptım; ders­lere ve toplantılara katıldım, kitap ve gazete okudum, konuş­tum ve dinledim. Hatta bir keresinde, bir öğrenci gösterisine katıldım, ya da daha doğru bir deyişle gözlemcilik yaptım. İlk başlarda iletişim kurmak kolay değildi. Birkaç Orta Doğu dili öğrenmeye başlamıştım; fakat bu dillerin konuşuldukları­nı, nadiren karşılaştığım öğrenci arkadaşlarım dışında hiç duy­mamıştım. Mısır’a vardığımda bildiğim tek Arapça, klasik Arap­ça idi. Günlük Arapça Klasik Arapçadan, İtalyancanın Latinceden farklı olduğu kadar farklıydı. Günümüzde de, her Arap ül­kesinde iki dil vardır; yazı dili ve konuşma dili. Yazı dili tüm Arap dünyasında, çok ufak değişiklikler bulunsa da aynıdır; fa­kat konuşulan Arapçalar, Fransızca, İspanyolca, İtalyanca ve Portekizce kadar birbirinden farklıdır. Mısır Arapçasıyla başa çıkmayı epey iyi bir şekilde öğrendim. Sonra Lübnan’a ve Suri­ye’ye gittiğimdeyse herkes bana gülüyordu. Bu yabancının Mı­sır diyalektiyle konuşmasını hayli gülünç bulmuşlardı.

Kahire Amerikan Üniversitesi’nde kendi döneminde Batı dünyasındaki en önde gelen Arapça âlimlerinden biri olan Profesör Arthur Jeffery ile tanışma fırsatını yakaladım. Aslen Avus­tralyalı olan Jeffery, New York’taki Columbia Üniversitesi’nde bir kürsüye geçmeden önce Kahire’de birkaç yıl geçiriyordu. Kahire’deki ikameti sırasında onu derinden etkileyen bir olay yaşanmıştı. Kur’an’la her zaman ilgilenmişti ve özellikle de Kur’an'ın en eski el yazmaları üzerinde çalışmıştı. Bun­lardan birinin metninde, Eski Ahit ve Yeni Ahit’lerin ilk el yaz­maları arasında var olanlardan çok da farklı olmayan kimi ufak farklılıkların bulunduğunu keşfetti. Bunun üzerine çalışmaya koyuldu ve bu ilk dönemlere ait farklı okumalar üzerine bir eser kaleme aldı.

Arthur Jeffery’nin 1937 tarihli kitabı, Materials for the History of the Text of the Qur’an: The Old Codices (Kur’an Metninin Ta­rihi İçin Materyaller: Eski Elyazmaları) başlığını taşıyordu. Jef­fery, kısa bir süre içinde kitabının suçlanması ve El-Ezher Üni­versitesi ve Camisi’nin en önde gelen Müslüman dini otoritele­rinden birinin emriyle halkın önünde yakılması karşısında deh­şete düştü. İslami değerlere her zaman saygılı olan Profesör Jef­fery, El-Ezher’deki insanlarla daha önce hep mükemmel ilişki­lere sahip olagelmişti ve onların kitabına yönelik tepkileri kar­şısında daha da ürküp korkuya kapıldı. Yaptığı şeyin en dindar Hıristiyan ve Yahudilerin Eski Ahit ve Yeni Ahit metinleri üze­rinde yaptıklarından hiçbir farkı olmadığına dikkat çekti. Fakat aldığı cevap: “Ama bu farklı, Kur’an Incil’e benzemez; Kur’an, Allah’ın kelamıdır” şeklinde oldu. Bunu söylerken yalnızca Ya­hudi ya da Hıristiyan kutsal metinlerinin otantikliği ya da doğ­ruluğuna kuşku düşürmüyorlardı. Aynı zamanda, kutsal metin­lerin doğasına ilişkin Müslüman ve Yahudi-Hıristiyan algısı ara­sındaki derin farklılığı da gösteriyorlardı. Hıristiyanlar ve Yahudiler için, İncil farklı zamanlarda ve farklı mekânlarda yazılan, ilahi olarak ilham alınmış ama çoğunlukla insanlar tarafından yazılmış bir dizi kitaptan oluşur. Müslümanlar içinse, Kur’an tek, ilahi, ebedi ve birileri tarafından üretilmemiş bir kitaptır. Basitçe ilahi olarak ilham alınmamıştır, kelimenin tam anlamıy­la ilahidir ve nasıl olursa olsun onu sorgulamak küfürdür.

Kur’an’ın ilahi mükemmeliyeti nedeniyle, özgün Arapça metninden diğer bir dile tercüme edilemez ve aslında edilme­melidir de. Yüzyıllar boyunca Müslümanların büyük bir ço­ğunluğu Arap olmadığından ya da hiç Arapça bilmediklerin­den, Kur’an'ın Farsça, Türkçe, Urduca ya da diğer İslam dille­rine yapılmış Latin Vulgate’si ya da İngilizce Kral James’in İncili’ne benzer resmi tercümeleri yoktur. Tercüme açık bir şekil­de yasaklanmıştır. Tabii ki, Arapça dışındaki dillerde tercüme olarak adlandırılabilecek kimi versiyonlar bulunmaktadır; fakat bunlar meal ya da tefsir olarak sunulurlar ve hiçbirinin resmi bir statüsü yoktur.

Hayatta kalan en eski Kur’an metinlerinin ilk biçimlerini toplayıp sunarak Profesör Jeffery sadece, haham ve papazların uzun bir süreden beri İncil için yaptıkları şeyi İslam kutsal me­tinleri için yapmaya, daha doğru ve anlaşılabilir bir metne ulaş­maya çalışıyordu. Müslümanların gözündeyse kutsal metinleri­nin ilahiliğine ve ebediliğine dil uzatıyordu.

Benzer bir sorun, kimi adı çıkmış Şarkiyatçılar da dâhil ol­mak üzere; Batılı araştırmacılar, Kur’an’da geçen kimi İncil hikâyelerinin yanlış bir şekilde alıntılandığına dikkat çektikle­rinde ve Peygamberin ya da bilgi kaynaklarının hikâyeyi yan­lış anladıklarını varsaydıklarında da ortaya çıkmaktadır. Müslü­manların buna cevabı, kendilerine göre hiç de yersiz olmayan bir infialdir; “Allah yanlış anlamaz, Resulü yanlış bilgilendiril­memiştir.” İncil’deki hikâyelerle Kur’an’dakiler arasında fark­lılıklar bulunmaktadır; çünkü Hıristiyanlar ve Yahudiler kendi­lerine emanet edilen kutsal metinlerin güvenilmez muhafızla­rı olduklarını göstermiş ve onları ya kaybetmiş ya da tahrif et­mişlerdir.

Filistin, Suriye ve Türkiye'ye

Mısır’da geçirdiğim üç ayın ardından, o zamanlar bir Britanya mandası olan Filistin’de birkaç hafta kaldım. Oradan bir Suriye ve Lübnan turu­na çıktım. O zamanlar İsmaililer ile ilgili tezim üzerinde çalış­maya çoktan başlamıştım ve Suriye’deki İsmaili köylerini ziya­ret etmenin faydalı olacağını düşünmüştüm. Bu köyler, ülke­nin merkezinde, Hama şehrinin hem doğusunda hem de ba­tısında yer alıyorlardı. Haçlılar döneminde, esas olarak Müslü­man; ama bazen de Hıristiyan hedeflerine saldırılar düzenleyen korkunç Haşhaşilere yataklık etmişlerdi. Haşhaşilerin gücü on üçüncü yüzyılda sona ermişti; ama bazı İsmaili toplulukları gü­nümüze kadar varlığını sürdürmüştü. Doktora tezimde kulla­nacağım ek materyal bulabilme umuduyla gittiğim İsmaili köy­leri işte bunlardı.

İlk kitabım olan The Origins of Isma’ilism (İsmaililiğin Kö­kenleri) 1940 yılında Cambridge’de Heffer şirketi tarafından ya­yımlandı. Geçmişe dönüp baktığımda bu çalışmamdan çok da gurur duymuyorum. Normalde bir doktora tezi, geniş okur kit­lesi pek de dikkate alınmadan, ince eleyip sık dokuyacak kişi­ler gözetilerek yazılır. En iyi tezler bile genellikle bir kitap ha­linde yayına hazır hale getirilmeden önce gözden geçirilmeye ve genişletilmeye ihtiyaç duyar. Fakat benimki farklı bir durumdu. Savaş çıkmıştı ve akade­mik yaşamı belirsiz ve hatta sıkıntılı sonuçları olabilecek bir sa­vaş görevi için terk etmek üzereydim. Tezimin yayına hazır ha­le getirilebilmesi için gereken gözden geçirme ve editörlüğü yapabilmemin hiçbir yolu yoktu. Londra Üniversitesi yayın fo­nu, hiç kuşkusuz bu durumun farkında olarak, tezin yayımla­nabilmesini kolaylaştırmak için bana bir hibe verdi ve bu sa­yede, bir yayıncı bulmam hiç de zor olmadı. Sübvanse edilen beş yüz kopyalık bir baskıydı. Şaşırtıcı olmayan bir şekilde, sa­vaş yıllarında yarattığı ilk etki çok zayıftı ve bu beş yüz kopya­lık baskının tükenmesi on yıldan uzun sürdü. Ama yine de bir şey keyfimi biraz yerine getirmişti. Tez Arap dünyasında Arap bilim insanları tarafından iyi karşılandı ve beni son derece şa­şırtacak bir biçimde Irak’ta bir Arapça tercümesi yayımlandı.

1945 yılının sonunda akademik hayata geri döndüğümde, ilgim hayli farklı konulara yönelmişti ve İsmaililiğin kökenleri­ni oldukları yerde bırakmaktan hoşnuttum. İsmaililik çalışma­larına geri dönüşüm parlak bir Amerikan ortaçağ uzmanı olan Profesör John L. LaMonte’nin, meslektaşlarıyla birlikte derleyip yayımlamayı planladıkları, çok ciltli ve yazarlı bir Haçlı tarihi­ne Haşhaşilerle ilgili bir bölümle katkıda bulunmamı istemesi üzerine gerçekleşti. Seve seve kabul ettim ve 1955 yılında “İsmaililer ve Haşhaşiler” başlığıyla yer alacak bir bölüm kaleme aldım. Bu bölümün yayınlanmasının ardından, Suriye Haşhaşilerinin tarihiyle ilgili Arapça ve diğer kaynaklar, Selahattin ve Haşhaşiler arasındaki ilişkilerin tuhaf hikâyesi, Haşhaşi liderlerinden birinin kısa ve yayınlanmamış bir biyografisinin tercümesi ve edisyonu gibi konunun çeşitli veçhelerine ilişkin kimi kısa çalışmalar yaptım.

Bunların tümü, tabii ki, Suriye’deki Haşhaşilerle ilgiliydi. Fa­kat bunların tarihlerinin İran’daki Haşhaşi karargâhından ba­ğımsız olarak bütünüyle anlaşılması mümkün değildi. Bu nedenle Haşhaşiler üzerine, Avrupa folklörü ve bilimindeki yer­lerini, Orta Doğu’daki kökenlerini ve Haçlılarla ilişkileri de dâ­hil olmak üzere hem İran hem de Suriye’deki faaliyetlerini inceleyen ve “Araçlar ve Amaçlar" başlığını taşıyan, Haşhaşilerin terörist taktiklerini ve önderliklerinin devrimci stratejileri­ni ele alan bir sonuç bölümü de içeren bir kitap yazmaya karar verdim. Kitap, bir İslami terör dalgasının kitaba yeni bir anlam; hatta aciliyet kazandırmasından bir yıl önce, 1967 yılında Londra’da yayımlandı. Bu kitabın daha sonraki bibliyografik tarihi ilginçtir. İngilizce edisyonu pek çok yeni baskı yaptı ve Fransızca çevirisi, 1982 yılında Paris’te çıktı.

Bu konuya yönelik ilginin değişen doğası en iyi, çevirmen­imin tercih ettikleri başlıklarda görülebilir. Özgün İngilizce metin sadece “Haşhaşiler: İslam’da Radikal bir Mezhep” adını taşı­yordu. Yabancı bir dildeki ilk baskısı olan Fransızca çevirisinde isim, “Haşhaşiler, Ortaçağ İslam’ında Terör ve Siyaset”e, İtalyan­ca çevirisinde “Haşhaşiler: Radikal Bir İslami Mezhep, Tarihteki İlk Teröristle”e, Almanca çevirisindeyse “Radikal İslam ’da Dini Cinayet Geleneği”ne dönüşmüştü. Tüm bunların amacı açıktı: Kitapta anlatılan hareket ve ey­lemlerle, o dönem Orta Doğu’yu kasıp kavuran ve dünyanın büyük bir kısmını tehdit edenler arasında benzerlik kurmak.

İran’da ortaya çıkan ve Suriye ve Lübnan dağlarına yayıla­rak on birinci ve on üçüncü yüzyıllar arasında serpilen Haşhaşilerin hikâyesi öğretici olabilir. Ana akım İslami geleneği ya da oydaşmayı (konsensüsü) temsil etmiyorlardı; bizatihi ana akım Sünni İslam’dan ayrılan Şii hareketin içinde aşırı bir dal, sapkın­lık içinde sapkınlıktılar. Uygulama ve inanışları ana akım Sün­nilik ve Şiilik tarafından benzer şekilde reddediliyordu ve so­nunda ayrıksı inanışlarını muhafaza eden küçük azınlık tarafın­dan bile terk edildiler. Ortaçağdan bu yana Batı’da yaygın olan, Haşhaşilerin öfke ve silahlarının Haçlılara yöneltildiğine ilişkin yanlış bir algı vardır. Bu doğru değildi. Kurbanları arasında gö­rece az Haçlı bulunuyordu ve bunlar da Müslümanlar arasında­ki bir takım hesaplaşmalar sonucunda öldürülmüştü. Kurbanla­rının büyük bir çoğunluğu Müslümanlardan oluşuyordu; çünkü saldırıları yabancı bir güce değil, hâkim seçkinlere ve İslam’ın hâkim fikirlerine karşıydı.

Ortaçağ Haşhaşilerinin seçtikleri kurbanlar, İslam hüküm­darları, idareciler, nazırlar, komutanlar ve önemli dini görevli­lerdi. Kullanılan silah neredeyse her zaman aynıydı, görevlen­dirilmiş Haşhaşi tarafından bizzat kullanılan bir hançer. O za­manlar mevcut olan yay, arbalet ve zehir gibi daha güvenli si­lahlara neredeyse hiç başvurmadıkları kaydedilmeye değer. En zor ve ulaşılmaz hedefleri seçiyor ve kurbanlarını öldürdük­ten sonra kaçmak için hiçbir çaba sarf etmiyor, kimse de onları kurtarmaya çalışmıyordu. Bilakis, bir görevin ardından ha­yatta kalmak utanç vericiydi. Bu açıdan, Haşhaşiler aslında günümüz intihar bombacılarının habercileriydiler. Her ikisi de modern terör pratiklerinin işaretleri haline gelen kaçırarak şan­taj yapmak ve ayrım gözetmeden uzaktan kumandalı patlayı­cı kullanarak cinayet işlemekle dikkat çekici bir zıtlık sergili­yordu.

İslam; Hıristiyanlık ve Yahudilik gibi etik bir dindir ve cina­yet ve şantajın inanç ya da pratiklerinde hiçbir şekilde yeri yok­tur. Yine de, bugün olduğu gibi o zaman da, dinleri adına ci­nayet işleyen topluluklar vardı ve bu nedenle ortaçağ Haşhaşi mezhebinin incelenmesi, -suikasta yönelik İslami tutumlara ilişkin bir rehber değil, bazı grupların din ve siyaset arasındaki temel İslami bağa nasıl radikal ve kanlı bir yön verdiklerine ve bunu kendi amaçlarına ulaşmak için nasıl kullanmaya çalıştık­larına bir örnek olarak- yararlı bir amaca hizmet edebilir. Haşhaşilerden çıkarılabilecek tüm dersler içinde belki de en önem­lisi nihai ve topyekûn başarısızlıklarıdır.

Ortaçağ Haşhaşileriyle modern muadilleri arasındaki ben­zerlikler -Suriye-İran bağlantısı, terörün sonuçlarının hesapla­narak kullanılması, Haşhaşi ajanının, ebedi saadet beklentisiy­le kendisini kurban edecek kadar davasına tamamen adanmış olması- gerçekten de çarpıcıdır. Fakat dikkat çekici farklılıklar da bulunmaktadır. Ortaçağ Haşhaşileri saldırılarını sadece he­def aldıkları kurbanla sınırlar ve etraftaki masumların zarar gör­memesi için özen gösterirlerdi. Haşhaşiler kaçmaya kalkışmaz­lardı, çünkü görevi başarıyla tamamladıktan sonra yakalanmak bir şeref olarak görülürdü. Bu gelenek de, ne yazık ki, kaybol­muştur.

Haşhaşilerle ilgili bulabildiklerim, beni hayal kırıklığına uğ­ratmıştı, fakat diğer açılardan Suriye’ye yaptığım seyahat ilginç ve hatta faydalı olmuş, hem bir konuşma dili olarak Arapçaya hem de Suriye kırsalındaki yaşam tarzına dair bilgimi arttırmıştı. Tek yerel bağlantım, rehberim Profesör Gibb’in bir tanıdığı olan Danimarka arkeoloji heyetinin başkanıydı. Kendimi ona tanıttım ve çeşitli şekillerde bana yardımcı oldu; ama yardımlarından biri özellikle önemliydi. O zamanlar Suriye Fransız man­dası altındaydı ve geleneksel İngiliz-Fransız rekabeti ve karşı­lıklı şüpheler Levant’ta hâlâ canlı ve güçlüydü. Öyle görünü­yordu ki, Fransız siyasi subayı ziyaretimi duymuş; fakat orta­çağ İsmailileri üzerine bir tez yazmanın oradaki varlığımın ger­çek sebebi olduğuna inanmamıştı. Benim Fransız karşıtı men­fur faaliyetlere karışan gizli bir İngiliz ajanı olduğumdan şüphelenmişti. Seyahat masraflarımın Royal Asiatic Society tarafından karşılanıyor olması, sadece kuşkularını doğrulamaya yaramış­tı. Neyse ki, Danimarka arkeoloji heyetinin başkanı onu akademik ve bilimsel iyi niyetim konusunda ikna edebildi. Ziyare­timi rahatsız edilmeden sonlandırmayı başardım.

Orada bulunduğum süre içinde kuzey Suriye’deki bir tepe­ye kurulmuş muhteşem bir Haçlı kalesi olan ünlü Crac des Chevaliers’i ziyaret ettim. Yerel köyden bir rehber vermişlerdi. Bir ara ihtiyacımı gidermem gerekti ve rehberimden beni en ya­kın tuvalete götürmesini istedim. Hayretler içinde o tür bir şey olmadığını söyledi. “İhtiyacınızı nerede gideriyorsunuz?” diye sordum. Elini tarlalara doğru sallayarak cevap verdi. Bunu duy­maktan görünür şekilde mutsuz olmuştum ve o an rehberin ak­lına bir fikir geldi. Kaleyi gösterdi ve “Bu yeri inşa edenler de ‘Frenkler’di ve muhtemelen bir W.C. de koymuşlardır. Hadi gi­dip bakalım.” (Frenk Avrupalılar için kullanılan genel terim­di.) Aslında haklıydı. Haçlılar hayatı kolaylaştıran bu temel şeyi unutmamışlardı ve bunun için onlara minnettardım. (Ya da bel­ki de böyle yaptıkları için rahatlamıştım demeliyim.)^[1]

Türkiye’ye ilk ayak bastığımda, pek çok Batılı ziyaretçinin yaptığı gibi Batı’dan değil, tezim üzerine çalıştığım Suriye’den geliyordum. Akademik eğitimimde bir tarihçi ve bir Şarkiyatçı olarak, klasik İslam uygarlığı üzerinde uzmanlaşmıştım. Yakla­şımımın kaynağını günümüzden ve batıdan değil de, geçmiş­ten ve güneyden alması, beraberinde ülkeye, kültürüne ve so­runlarına ilişkin farklı -ve daha iyi olduğunu iddia edeceğim- bir anlayış getirmişti. Pek çok hüküm ve değerlendirme, karşı­laştırmaya dayanır ve kaçınılmaz bir şekilde kıyaslanan unsur­lar tarafından şekillendirilir. Benimkiler alışıldık olanlardan be­lirgin bir şekilde farklıydı.

İlk İşim

1938 yılında neredeyse iki yıldır lisansüstü öğrencisiydim ve so­nunda tezim üzerinde ciddi bir şekilde çalışmaya başlamıştım. Aynı zamanda, arada sıra “gerçek bir meslek” edinmek için hu­kuk sınavlarıma da çalışıyordum. O yıl hemen hemen aynı günlerde hayatımın akışını değişti­recek iki şey vuku buldu. İlk olarak, hukuk çalışmalarımda ele almam gereken bir sonraki konu, gayrimenkul ve devir huku­kuydu ve hukuk eğitimi alan herkes bilir ki; bu, son derece sı­kıcı ve yorucu bir konudur. İkincisi, Londra Üniversitesi bana, İngiliz üniversitelerindeki en düşük pozisyon olan yardımcı öğ­retim görevliliği önerdi. Bir tercihle karşı karşıyaydım ve bir an bile tereddüt etmedim. O zamana kadar, hiçbir zaman bir avu­kat olamayacağımın farkına varmıştım. Hukuka dayalı bir medeniyeti anlamama yetecek kadar hukuk öğrenmiştim, ama be­ni bir avukata dönüştürmeye yetecek kadar değil.

İngiliz üniversitelerinde, o zamanlar doktora sınavı Ameri­kan sisteminde olduğundan çok farklıydı. Amerikan üniversite­lerinde, en önemli mesele tezinizin danışmanınız tarafından ka­bul edilmesidir; danışman onun bir jüriye gönderilmesini öne­rir ve gerisi formalite icabıdır. Britanya üniversitelerinde du­rum böyle değildi. Doktora tezi; tez danışmanınızın, aynı üni­versiten bir profesörün ve farklı bir üniversiten bir profesörün yer aldığı bir jüriye sunulmalıydı. Jürinin üç seçeneği vardı; Te­zi kabul etmek ki, bu durumda adaya doktorası verilirdi; tezi reddetmek ki, bu durumda aday eli boş dönerdi ya da “tezin iadesi” olarak bilinen şeyi yapmak ki, bu “Git, şunu, bunu ya da ötekini yeniden yaz, yeniden sun ve sonra, eğer beğenirsek sana doktoranı veririz” anlamına geliyordu.

Londra Üniversitesi’ne bağlı School of Oriental and African Studies’de Yakın ve Orta Doğu tarihine yardımcı öğretim gö­revlisi olarak yıllık 250 poundluk kayda değer bir maaşla atan­dım (sanırım bunu Gibb ayarlamıştı). Tarih bölümünde görev­lendirilmiştim.  Verdiğim ilk ders, “İslami Yakın ve Orta Doğu Ta­rihi” üzerine bir deneme dersi oldu. Sadece dört öğrenci dersi almıştı: Bir Mısırlı, bir Filistinli Arap, bir Iraklı ve bir İranlı. Babam bunu duyunca şaşırmıştı:

-          “Orta Doğu tarihi mi öğretiyorsun?"

-          “Evet.” Afallamış bir sesle devam etmişti,

-       “Anlamıyorum. Neden Londra Üniversitesi Araplara, Arap tarihi öğretmen için sana maaş ödesin ki?” Bir başka soru daha vardı:

-       “Neden Araplar, kendi tarihlerini çalışmak için İngiltere’ye gelmek istiyorlardı?”

Bu, daha sonra yeniden karşıma çıkacak bir soruydu.

ARKA KAPAK YAZISI

Hiç kuşkusuz, Orta Doğu ve İslam tarihi konusunda yaşayan en önemli tarihçilerden biri Bernard Lewis'dir. Diğer tarihçilerden farklı olarak yaşadığı yüzyıla tanıklık etmekle kalmamış bizzat bu tarihin içerisinde bir aktör olarak da bulunmuştur. Bu açıdan otobiyografik çalışması Tarih Notları: Bir Orta Doğu Tarihçisinin Notları birinci düzey tarihsel bir belge niteliği taşımaktadır.

İngiliz Gizli Servisi'ndeki görevi nedeniyle II. Dünya Savaşı'nda ve ardından gönderildiği Orta Doğunun yeniden şekillenmesinde, Arap-İsrail Savaşı'nda, Afganistan'da, İran Devrimi'nde ve Irak'ın işgalinde tarihin bizzat aktörü olarak rol oynamıştır. Dolayısıyla bu kitap kişisel bir anlatı olmanın ötesinde tarihsel bir belge niteliği taşımaktadır. Örneğin Irak krizi ile ilgili şu anekdot yakın tarihimize ışık tutuyor: "... konu kaçınılmaz olarak Irak'taki krize gelmişti. Turgut Özal, 'Birkaç ay önceki Washington ziyaretimi hatırlıyor musun?' dedi. Birlikte öğlen yemeği yediğimiz için hatırlıyordum. ‘Başkanınız ile konuştum. İkircikli bir karaktere sahip; ama sanıyorum bu sefer kararını vermiş. Bir savaş çıkacak' dedi ve ekledi, 'çıktığında da hızlı, ucuz ve kolay olacak.’

Bu şaşırtıcıydı. 'Sizi böyle düşündüren nedir?” diye sordum. Bunun üzerine gizemli bir Türk gülümsemesiyle, ’Komşularımızda neler olup bittiğini bilmek isteriz' dedi. Diğer bir deyişle, iyi bir istihbaratları vardı. 'Sana bir ömek vereyim' diye devam etti: 'Hafta geçmiyor ki subaylar da dâhil olmak üzere pek çok Irak askeri, sınırımızı geçip sığınma talebinde bulunmasın. Savaş başlamadan önce subayların kaçtığı bir ordunun durumu iyi değildir.' Katılmak durumundaydım. Sonra, 'Savaş çıkarsa bizim yanımızda yer alır mısınız?' diye sordum; 'Tabii ki’ dedi.”

Modern Türkiye'nin Doğuşu ve Ortadoğu kitaplarıyla Türkiye'de çok iyi tanınan bu duayen tarihçinin Tarih Notları: Bir Orta Doğu Tarihçisinin Notları tarih yazımı açısından da önemli bir kitap. Onun tarih yazımı konusundaki düşünceleri ve deneyimleri bu alana ilgi duyan ve tarihçiliği bir meslek olarak seçen herkes için ufuk açıcı nitelik taşıyor.                                                     

(Çeviri: Çağdaş Sümer  Arkadaş Yayınları)

Birinci Bölümden -özetleyerek- Düzenleyen:

Celal SANCAR